Χειμερινό Ηλιοστάσιο, ήθη κι έθιμα
Ημερολογιακά, το χειμερινό ηλιοστάσιο μπορεί να σημειωθεί από τις 20 έως τις 23 Δεκεμβρίου.
Τελευταία φορά που κάτι τέτοιο πραγματοποιήθηκε στις 23 Δεκεμβρίου ήταν το 1903, ενώ η επόμενη θα είναι το 2303. «Ακόμη πιο σπάνια είναι η 20ή Δεκεμβρίου με την επόμενη να συμβαίνει το 2080», εξηγεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» ο διευθυντής του Νέου Ψηφιακού Πλανηταρίου, του Ιδρύματος Ευγενίδου, Διονύσης Σιμόπουλος.
«Οι διαφοροποιήσεις αυτές οφείλονται στο Γρηγοριανό Ημερολόγιο του οποίου το κάθε έτος έχει 365 ημέρες εκτός από τα δίσεκτα έτη με τις 366 ημέρες τους. Τα πράγματα, όμως, δεν ήσαν πάντα έτσι. Ας τα πάρουμε, λοιπόν, από την αρχή: από την αρχαιότητα ακόμη ο υπολογισμός του έτους πραγματοποιούνταν με την παρατήρηση της επίδρασης που έχει πάνω στη Γη η περιφορά της γύρω από τον Ήλιο, η επίδραση δηλαδή του κύκλου των εποχών. Οι εποχιακές αυτές αλλαγές είχαν για τους αρχαίους τεράστια σημασία, ιδιαίτερα μάλιστα μετά την εμφάνιση της γεωργίας πριν από 10.000 περίπου χρόνια καθώς η σπορά, η συγκομιδή και οι άλλες γεωργικές ασχολίες εξαρτιόνταν από τις αλλαγές των εποχών – η διάρκεια ενός ηλιακού έτους έπρεπε να μετρηθεί επακριβώς».
Μετά τη θερινή τροπή (Θερινό Ηλιοστάσιο), ο Ήλιος συνεχίζει να κατεβαίνει προς το Νότο, και στις 22-23 Σεπτεμβρίου φτάνει στο φθινοπωρινό ισημερινό σημείο, οπότε – όπως συμβαίνει και στην περίπτωση του εαρινού ισημερινού σημείου – έχουμε ίση μέρα και νύχτα: ισημερία.
Η κάθοδος συνεχίζεται, μέχρις ότου ο Ήλιος αγγίξει το νοτιότερο σημείο της τροχιάς του – το λεγόμενο χειμερινό τροπικό σημείο, ή απλά χειμερινή τροπή ή χειμερινό ηλιοστάσιο – στις 21-22 Δεκεμβρίου. Από την ημέρα αυτή ξεκινάει επίσημα ο χειμώνας.
Ο Ήλιος λατρεύτηκε από τους αρχαίους σαν θεός, καθώς θεωρείτο ο δημιουργός των εποχών του έτους και των κυκλικών εναλλαγών που σχετίζονται με αυτές, από τη σπορά ως τη βλάστηση και από την ανθοφορία ως τη συγκομιδή.
Έτσι, όλοι ανεξαιρέτως οι λαοί καθιέρωσαν προς τιμή του Ήλιου διάφορες γιορτές, ιδιαίτερα στο μεταίχμιο των εναλλαγών από τη μια εποχή στην άλλη.
Σχεδόν παντού, οι μεγαλύτερες γιορτές γίνονταν στην εποχή του χειμερινού ηλιοστάσιου, που θεωρείτο η γιορτή της γέννησης του Ήλιου. Κεντρική σημασία για τους Ρωμαίους είχε η γιορτή του «αήττητου ηλίου» στις 25 Δεκεμβρίου, όταν εορταζόταν το γεγονός ότι ο ήλιος άρχιζε και πάλι να ανεβαίνει στον ουρανό και έτσι να μεγαλώνουν οι ημέρες.
Οι πρώτοι χριστιανοί, που ήταν εκτός νόμου στη Ρώμη, κατέφευγαν κρυφά στις κατακόμβες τους, όπου αποφάσισαν να γιορτάζουν τα Χριστούγεννα την ίδια ημερομηνία, στις 25 Δεκεμβρίου, όταν οι Ρωμαίοι ήταν απασχολημένοι με τις δικές τους γιορτές των Σατουρναλίων. Το χειμερινό ηλιοστάσιο δεν συμβαίνει σήμερα στις 25 Δεκεμβρίου, όπως στην εποχή του Χριστού, αλλά στις 22 Δεκεμβρίου, επειδή αντικαταστάθηκε το παλαιότερο Ιουλιανό Ημερολόγιο, που είχε εισάγει ο Ιούλιος Καίσαρ από το 44 π.χ. και το οποίο είχε θεσπίσει το χειμερινό ηλιοστάσιο στις 25 Δεκεμβρίου, αλλά έχανε μία ημέρα κάθε 128 χρόνια. Το 1582, ο Πάπας Γρηγόριος ΙΓ’ εισήγαγε ένα νέο ημερολόγιο, που πήρε το όνομά του (Γρηγοριανό) και το οποίο χάνει μόνο μία ημέρα στα 4.000 χρόνια.
Αυτές οι δύο κρίσιμες περίοδοι-σταθμοί της προόδου του έτους, κατέχουν εξέχουσα θέση στις μυθολογίες πολλών αρχαίων λαών.
Πολλοί ανθρώπινοι πολιτισμοί εόρταζαν και εορτάζουν τόσο το χειμερινό όσο και το θερινό ηλιοστάσιο, όπως και τις ισημερίες, πράγμα που αντικατοπτρίζεται και σε κοντινές ημερολογιακά φαινομενικά άσχετες θρησκευτικές εορτές. Το γνωστότερο παράδειγμα για το χειμερινό ηλιοστάσιο είναι τα Χριστούγεννα. Η έναρξη για την γιορτή της Γέννησης του Φωτός, ή του Πνεύματος ή του Χριστού, χάνεται στα βάθη των χιλιετηρίδων. Πολύ πριν από τον Χριστιανισμό, οι περισσότερες θρησκείες είχαν τοποθετήσει σ΄ αυτή την περίοδο την γέννηση των θεών τους. Ο περσικός ηλιακός θεός Μίθρα, οι αιγυπτιακοί Όσιρις και Ώρος, ο Βάαλ, αλλά και ο Διόνυσος, ο Δίας και ο ημίθεος Ηρακλής είναι μόνο λίγοι από τους θεούς που θεωρείται ότι γεννήθηκαν στο διάστημα αυτό.
Από τις 17 ως τις 23 Δεκεμβρίου, οι αρχαίοι Ρωμαίοι εόρταζαν τα Σατουρνάλια (προς τιμήν του Κρόνου, θεού της γεωργίας), κατά τη διάρκεια της γιορτής έδιναν ο ένας στον άλλο στεφάνια από πουρνάρια στόλιζαν τα αγάλματα του Κρόνου με αυτά. Γιόρταζαν στις 25 Δεκεμβρίου τα Μπρουμάλια (η λέξη υποδηλώνει τη μικρότερη ημέρα του χρόνου, dies brevissima > brevma > bruma, δηλ.το χειμερινό ηλιοστάσιο). Σε αυτά τιμούσαν την «ημέρα της γεννήσεως του αήττητου Ήλιου» (dies natalis invicti Solis), αφού ο Ήλιος από εκείνες τις ημέρες έπαυε να χαμηλώνει την τροχιά του και άρχιζε να επανέρχεται ψηλά στον ουρανό ως θριαμβευτής για να ξαναφέρει τη ζέστη και τη ζωή στην παγωμένη φύση. Αειθαλή δέντρα, όπως τα πουρνάρια εγκρίθηκαν από τους Χριστιανούς ως διακόσμηση των Χριστουγέννων, παρά τις διαμαρτυρίες από Πατέρων της Εκκλησίας, όπως ο Τερτυλλιανός.
Ο Χριστιανισμός λοιπόν υιοθέτησε την ημερομηνία (επισήμως από τον 6ο αι.)αλλάζοντας το τιμώμενο πρόσωπο στον «Ήλιο της Δικαιοσύνης» (κατά το τροπάριο των Χριστουγέννων), τον Ιησού Χριστό, οπότε ο λαός δεν δυσκολεύθηκε να αλλάξει και πολύ τις εορταστικές του συνήθειες. Σε άλλους λαούς παρατηρούμε ότι π.χ. οι εορτές Γιάλντα, Καρατσούν, Χανουκκά, Κουάντζα κλπ. εορτάζονταν επίσης πολύ κοντά στο χειμερινό ηλιοστάσιο
Το γκι, ή ιξός όπως είναι η ελληνική ονομασία του φυτού, είναι μία από τις χριστιανικές παραδόσεις ειδωλολατρικής προέλευσης. Λέγεται ότι οι χριστουγεννιάτικες διακοσμήσεις προέρχονται από ένα έθιμο των Ρωμαίων, οι οποίοι συνήθιζαν να στέλνουν κλαδιά δέντρων μαζί με άλλα δώρα στους φίλους τους, κατά τη διάρκεια του εορτασμού των Σατουρναλίων.
Το γκι, υπάρχει ήδη από τα αρχαία χρόνια.
Ο Πλίνιος αναφέρει ότι αν το γκι φυτευτεί κοντά σε ένα σπίτι ή αγρόκτημα διώχνει μακριά το δηλητήριο, το προστατεύει από τους κεραυνούς και τη μαγεία, ενώ τα λουλούδια του κάνουν το νερό να παγώνει. Λέγεται ακόμα πως, αν πετάξει κανείς κομμάτι ξύλου από τον κορμό του σε οποιοδήποτε ζώο (ακόμα και χωρίς να το αγγίξει), έχει την ιδιότητα να κάνει τα ζώα να γυρίσουν πίσω και να ξαπλώσουν δίπλα του.
Η προέλευση των διακοσμήσεων με το συγκεκριμένο φυτό συνδέεται και με τους Δρυίδες,οι οποίοι διακοσμούσαν τις καλύβες τους με αειθαλή δέντρα κατά τη διάρκεια του χειμώνα, για να τα χρησιμοποιούν τα πνεύματα του δάσους ως κατοικία τους.
Οι βόρειοι λαοί, και κυρίως οι Άγγλοι, πιστεύουν ότι το γκι είναι το σύμβολο της αγάπης, της ειρήνης και της ευημερίας, γι’ αυτό άλλωστε και το επιλέγουν για να στολίσουν μ’ αυτό τα σπίτια τους τα Χριστούγεννα και το νέο έτος.
Οι Κέλτες, πίστευαν ότι το γκι ή ιξός είχε μαγικές ιδιότητες και χρησιμοποιούνταν ως αντίδοτο του δηλητηρίου. Γενικά ήταν ιερό φυτό προστασίας και απαραίτητο στις τελετές των Δρυίδων. Στην κέλτικη μυθολογία η παράδοση συνδέεται με το πουρνάρι, αλλά και το γκι. Κλαδάκια γκι φορούσαν στα μαλλιά κατά τη διάρκεια των τελετών που εκτελούνταν από τους ιερείς των Κελτών, Δρυίδες (στο θερινό και στο χειμερινό ηλιοστάσιο). Θεωρούσαν πως τα μυτερά φύλλα περιείχαν προστασία από τα σκοτεινά πνεύματα. Τοποθετούσαν τα κλαδάκια στα σπίτια τους, τις κρύες νύχτες του χειμώνα για να παρέχουν καταφύγιο στις νεράιδες του δάσους.
Στη μυθολογία τους η Βελανιδιά και το Πουρνάρι ήταν δίδυμα αδέλφια σε μία διαρκή διαμάχη για να υπερισχύσει το ένας πάνω στο άλλο. Η Βελανιδιά όμως (ιερό δέντρο των Κελτών) είναι φυλλοβόλα, ενώ το πουρνάρι αειθαλές. Τον χειμώνα θαύμαζαν το πράσινο πουρνάρι, ενώ το καλοκαίρι την βελανιδιά. Το γκι λοιπόν, ήταν απαραίτητο στοιχείο της γιορτής του χειμερινού ηλιοστασίου, αν και σήμερα το έχουμε συνδεδεμένο με τα Χριστούγεννα.
Αυτό που πιθανότατα προσέθετε στη γοητεία και το μυστήριο του φυτού είναι ο τρόπος πολλαπλασιασμού του. Οι καρποί του, που μοιάζουν με κερασάκια, τρώγονται από τα πουλιά και οι σπόροι τους μπορούν να γονιμοποιηθούν μόνο αφού περάσουν από το πεπτικό σύστημα των πουλιών. Σίγουρα ένα ιδιαίτερο φυτό, που σχετίζεται με την γονιμότητα.
Σε ό,τι αφορά στις παραδόσεις που σχετίζονται με το φιλί κάτω από τον ιξό, αυτές προέρχονται από τον ρωμαϊκό εορτασμό των Σατουρναλίων, οπότε και οι άνθρωποι πίστευαν ότι το φιλί κάτω από το γκι βοηθούσε τη γονιμότητα.
Σύμφωνα, τέλος, με τη μυθολογία της ρουνικής παράδοσης των τευτονικών λαών, η θεά της αγάπης, Frigga συνδέεται με το γκι.
Ο γιος της Frigga, Balder ήταν άτρωτος από οτιδήποτε φύτρωνε στη γη. Ένας εχθρός, όμως του Balder, ο Loki, θεός του κακού, ήξερε πως μόνο ένα φυτό δεν φυτρώνει ούτε πάνω ούτε κάτω στη γη και αυτό ήταν το γκι, που φυτρώνει μόνο πάνω στον κορμό της μηλιάς και της βελανιδιάς. Έφτιαξε, λοιπόν, ένα βέλος από γκι και σκότωσε τον Balder. Για τρεις μέρες, όλα τα στοιχεία του σύμπαντος προσπαθούσαν να επαναφέρουν τον Balder στη ζωή. Τελικά, η μητέρα του Frigga κατάφερε να τον επαναφέρει. Η παράδοση λέει ότι τα δάκρυα που έχυσε για τον γιο της μεταμορφώθηκαν σε κόκκινους καρπούς πάνω στο γκι και από τη χαρά της η Frigga φιλούσε όποιον πέρναγε κάτω από το φυτό.
Η ιστορία αυτή να συνδέεται με το έθιμο να φιλιούνται οι ερωτευμένοι κάτω από το γκι στην είσοδο του σπιτιού.
Επίσης μπορείτε να ενημερωθείτε για τον Ήλιο στο Χειμερινό Ηλιοστάσιο και στο Γαλαξιακό κέντρο https://astrolife.gr/ilios-sto-chimerino-iliostasio-ke-galaxiako-kentro/, στο σχετικό άρθρο μας