Νεκταρία Καραντζή: Η πρωτοπόρος της γυναικείας ψαλτικής τέχνης στην Ελλάδα
Μαζί με τη δέσμη φωτός που τρυπώνει από τα χρωματιστά βιτρώ και αγκαλιάζει στο διάβα της κάθε γωνιά στο εσωτερικό του ναού, ο κρυστάλλινος ήχος μιας φωνής που μοιάζει με αγγελική, στέλνει παντού τριγύρω το μήνυμα ότι, όταν η ψυχή αποφασίζει να μιλήσει, όλα τα υπόλοιπα σιωπούν. Όταν μια ύπαρξη βρίσκει το θάρρος να ακολουθήσει το κάλεσμα στο δρόμο της, δεν υπάρχει καμία δυσκολία που να μην μπορεί να σταθεί με σθένος απέναντί της, ακόμη κι όταν γνωρίζει ευθύς εξαρχής ότι πρόκειται για μια πορεία που θα βαδίζει μονάχη.
Ωστόσο, εκείνη συνεχίζει την ιερή της αποστολή, γνωρίζοντας ότι θα βρει τον τρόπο να κάνει τη διαφορά και να χαράξει νέο μονοπάτι, εκεί όπου κάποτε δεν υπήρχαν παρά μόνο πόρτες ερμητικά κλειστές. Ακριβώς όπως συνέβη και με την Νεκταρία Καραντζή, τη διεθνώς διακεκριμένη ερμηνεύτρια της βυζαντινής και παραδοσιακής μουσικής, που έχει χαρακτηριστεί ως πρωτοπόρος της γυναικείας ψαλτικής τέχνης στην Ελλάδα, καταφέρνοντας με έναν δικό της τρόπο να συνδυάσει τα φαινομενικά ασύμβατα, αφού παράλληλα υπηρετεί και την επιστήμη της Νομικής.
«Η βυζαντινή μουσική, μας καλεί να ξεπεράσουμε τον εαυτό» είναι κάποια από όσα δηλώνει στο lifesharing.gr και με κάθε της λέξη, το «νήμα» της ιστορίας της αρχίζει σιγά-σιγά να ξετυλίγεται…
Συνέντευξη στη Βίκυ Καλοφωτιά
Νομικός και συγχρόνως «γητεύτρια» της βυζαντινής μουσικής. Ποια είναι η «χρυσή τομή» για να συνδυαστεί αρμονικά η επιστήμη και η πνευματικότητα;
Η επιστήμη δεν προσκρούει εξ ορισμού στην πνευματικότητα. Η επιστήμη ως μια διαδικασία νόησης ούτε εμποδίζει, ούτε αντιμάχεται την πνευματικότητα. Άλλωστε ούτε η πίστη, ως έννοια, καλύπτει απόλυτα την έννοια της πνευματικότητας. Ούτε η πίστη καλύπτει εντελώς το κενό που αφήνει το ουσιώδες ερώτημα κατά πόσο η νόηση του ανθρώπου μπορεί να μετέχει σε έννοιες που υπερβαίνουν το πεπερασμένο της ύπαρξής του. Η πίστη είναι μια κίνηση ψυχής προς μια κατεύθυνση που υπερβαίνει τον αισθητό κόσμο, αλλά δεν εξασφαλίζει απαραίτητα την «γνωριμία» με τον Θεό, τη σχέση με το άγνωστο. Το τελευταίο είναι θέμα αποκάλυψης.
Το 2013 ιδρύσατε μαζί με τη Γλυκερία Μπεκιάρη τον Πανελλήνιο Σύνδεσμο Ψαλτριών και τον Οργανισμό «Women in Byzantine Music Worldwide Association». Τι έπαιξε καταλυτικό ρόλο στο να υλοποιήσετε αυτό το καινοτόμο όραμα;
Το σημαντικότερο κίνητρο υπήρξε η ίδια η επιθυμία των γυναικών ψαλτριών να επικοινωνήσουν τις γνώσεις και το ταλέντο τους. Η δημιουργία ενός οργανωμένου Συνδέσμου ήταν επιθυμία της Γλυκερίας Μπεκιάρη, αδελφικής φίλης και εξαίρετης ψάλτριας ήδη από τα παιδικά της χρόνια, η οποία υπήρξε μαθήτριά μου αλλά και μαθήτρια του «Άρχοντα Μουσικοδιδασκάλου της ΜτΧΕ» Χάρη Νταραβάνογλου. Η Γλυκερία εξέφρασε, στην ουσία, την επιθυμία πολλών ακόμα γυναικών που ασχολούνταν ενεργά με τη βυζαντινή μουσική, οι οποίες μας προσέγγισαν άλλωστε ήδη από την ίδρυση του Συνδέσμου μας.
Η επιθυμία της αυτή συνδυάστηκε με την δική μου εμπειρία, ήδη από παιδί κοντά στον Άγιο Πορφύριο, έναν από τους νεοφανείς Αγίους της Ορθοδοξίας, του οποίου όλη η οικογένειά μου ήμασταν πνευματικά παιδιά. Ο Άγιος Πορφύριος προέτρεπε τις γυναίκες να ψάλλουν και να μαθαίνουν την βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική. Γι’ αυτό μάλιστα είχε δώσει την ευλογία να ιδρυθεί μια γυναικεία βυζαντινή χορωδία με μικρά κορίτσια και γυναίκες στο αναλόγιο της Αγίας Παρασκευής Μαλακάσας, δίπλα στο Μοναστήρι του, στην οποία με προέτρεψε να μετέχω κι εγώ ήδη από 9 ετών και να σπουδάσω παράλληλα τη βυζαντινή μουσική από την ίδια ηλικία. Η χορωδία αυτή δεν ιδρύθηκε απλώς για πολιτιστικούς σκοπούς, αλλά τελούσε τις ιερές ακολουθίες κάθε Κυριακή.
Όταν ιδρύσαμε, λοιπόν τον Σύνδεσμο, σκοπός ήταν να δώσουμε ουσιαστικό χώρο δραστηριοποίησης στις γυναίκες που κατέχουν ή μαθαίνουν τη βυζαντινή μουσική και οι γνώσεις τους παραμένουν ανενεργές στην πράξη, καθώς ούτε η πρόσβαση στο αναλόγιο είναι γι’ αυτές, ως επί το πλείστον, δυνατή ούτε η ύπαρξη γυναικείων βυζαντινών χορωδιών είναι συχνό φαινόμενο, ώστε να μπορούν να λαμβάνουν μέρος έστω σε πολιτιστικά δρώμενα.
Τόσο ο Πανελλήνιος Σύνδεσμος Ψαλτριών όσο και ο οργανισμός «Women in Byzantine Music Worldwide Association» δίνουν την ευκαιρία στις γυναίκες ψάλτριες, είτε σε όσες κατέχουν πτυχίο και δίπλωμα βυζαντινής μουσικής, είτε σε όσες είναι ακόμα σπουδάστριες στη βυζαντινή μουσική ή και εμπειρικές ψάλτριες, να έρχονται σε καθημερινή επαφή, μέσω των ομάδων επικοινωνίας μας στο διαδίκτυο, να μετέχουν σε εβδομαδιαίες πρόβες, σε σεμινάρια και μαθήματα αλλά και να λαμβάνουν μέρος σε συναυλίες, μέσω της γυναικείας βυζαντινής χορωδίας «Ψάλτριες», την οποία έχω την χαρά να διευθύνω.
Ξεκινήσαμε το 2013 με 7 άτομα και σήμερα μετράμε σχεδόν πάνω από 200 μέλη ψάλτριες από την Ελλάδα και χώρες του εξωτερικού, ενώ ο Πανελλήνιος Σύνδεσμος Ψαλτριών αποτελεί σήμερα μέλος της Ομοσπονδίας Συλλόγων Ιεροψαλτών Ελλάδος, μετά από ομόφωνη απόφαση του Δ.Σ., επί της παρούσας προεδρίας του Κωνσταντίνου Πολίτη και τη δράση μας έχουν πλαισιώσει πολλοί αγαπητοί φίλοι ιεροψάλτες και πρωτοψάλτες, με έργο εγνωσμένου κύρους.
Ως γυναίκα, ποιες δυσκολίες αντιμετωπίσατε από τα πρώτα βήματά σας στο χώρο της βυζαντινής μουσικής μέχρι σήμερα;
Ασφαλώς αντιμετώπισα πολλά, όχι απλώς γιατί δραστηριοποιήθηκα ενεργώς σε έναν αμιγώς ανδροκρατούμενο χώρο, αλλά γιατί οι σημαντικές παρερμηνείες ιερών κανόνων και οι πνευματικές αγκυλώσεις συχνά δημιουργούσαν προσχώματα στη σκέψη των ανθρώπων, στο πλαίσιο της θρησκείας. Στην πραγματικότητα όμως, την ίδια στιγμή θα έλεγα πως δεν αντιμετώπισα καμία τέτοια δυσκολία που να μην μπορώ να σταθώ με σθένος απέναντί της. Είμαι προετοιμασμένη, ήδη από νωρίς, για τον δρόμο που έχω επιλέξει.
Η παραίνεση του Οσίου Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτη στο να αφήσετε το αποτύπωμά σας στις νότες, υπήρξε καθοριστική. Θυμάστε κάποια λόγια του, που τα κουβαλάτε πάντοτε μαζί σας και αποτελούν δύναμη σε δύσκολες στιγμές;
Ο Όσιος Πορφύριος επέμενε ιδιαιτέρως στον τρόπο προσέγγισης των ύμνων, από άποψη πνευματικής κατάστασης. Επί λέξει, ανέφερε: «Κατά κανόνα όλοι οι μεγάλοι ψάλτες έχουν μεγάλο εγωισμό. Αν και δεν υπάγονται όλοι στον κανόνα, είναι πολύ δύσκολο να ψάλλει κάποιος ανιδιοτελώς, μόνο για τον Θεό». Αυτό το «μόνο για τον Θεό» ήταν το σημείο που επέμενε και προσπαθούσε να το περάσει στις ψυχές μας. Αλλά πώς να ψάλλεις μόνο για τον Θεό, όταν όλα όσα κάνουμε οι άνθρωποι είναι πράξεις για το φαίνεσθαι και για την ανταπόδοση. Ελάχιστα πνεύματα έχουν κατορθώσει να ξεφύγουν από αυτήν τη δέσμευση και να ελευθερωθούν αληθινά ως υπάρξεις. Γιατί η ελευθερία του ανθρώπου ακριβώς εκεί εντοπίζεται. Στην ελευθερία από το εγώ του. Όλες οι άλλες ελευθερίες είναι κατ’ επίφασιν ελευθερίες.
Ως παιδί λοιπόν, για να με βοηθήσει να κατανοήσω αυτή την αλήθεια, μου έλεγε πριν ψάλλω έναν ύμνο να καταλαβαίνω πρώτα τι λέει και πού απευθύνεται. Αν είναι ύμνος στον Χριστό, στην Παναγία, στους Αγίους. Ύστερα, να φέρνω στο νου μου μόνο το πρόσωπο στο οποίο απευθύνεται και να νιώθω ότι εκείνη τη στιγμή με ακούει: «Αν καταλάβεις ότι ψάλλεις μόνο σε αυτό το πρόσωπο, αν το αισθανθείς βαθιά στην ψυχή σου, τότε θα ξέρεις πώς να ψάλλεις».
Πέραν όμως από την ψαλτική, η ίδια η παρουσία του Αγίου στη ζωή όλων όσοι είχαμε τη δυνατότητα να τον γνωρίσουμε υπήρξε καθοριστική, θα έλεγα, για τη μετέπειτα πορεία μας. Ο Άγιος Πορφύριος, επειδή βίωνε τον Θεό, η παρουσία του και μόνο, πριν ήδη από τον λόγο του, ήταν επιδραστική στις ζωές των ανθρώπων. Γινόταν μια αλλοίωση μέσα σου, χωρίς να το καταλαβαίνεις με τον νου σου. Και μόνο να βρισκόσουν κοντά του στο κελί του, ακόμα κι αν δεν σου έλεγε τίποτα -καθώς συχνά τα τελευταία ειδικά χρόνια της ζωής του στη γη, επειδή είχε πάμπολλες αρρώστιες δεν ήταν πάντοτε σε θέση να δέχεται και να συνομιλεί με κόσμο- αρκούσε για να νιώσεις ότι, έστω και στιγμιαία, όλες οι «γωνίες» σου, όλες οι «αιχμές» σου, λειαίνονται, όλα τα πάθη σου, έστω και στιγμιαία, καταστέλλονται. Αυτό ασφαλώς ήταν μια στιγμιαία εμπειρία.
Δεν διαρκούσε για πολύ, γιατί αν διαρκούσε θα ήταν κάτι εύκολο για όλους μας. Θα ήταν τόσο εύκολο να μεταδιδόταν σαν… ιός η αγιότητα. Θα ήταν τόσο εύκολο η γνωριμία με έναν Άγιο να σε μετέτρεπε σε Άγιο. Θα ήταν εύκολο και ταυτοχρόνως άδικο. Όποια εμπειρία Χάριτος παρείχε η αγιότητα του Γέροντα ήταν τόση, όση για να λειτουργήσει ως κάλεσμα σε έναν δρόμο, σε μια πορεία που καλείσαι όμως να βαδίσεις μόνος εξ αρχής. Αυτήν την αίσθηση της «καταστολής», της βαθιάς πνευματικής αταραξίας είναι αυτή που ανασύρω στις δύσκολες στιγμές.
Ποια είναι τα κυρίαρχα συναισθήματά σας, όταν ερμηνεύετε σε άλλες γλώσσες πέραν της ελληνικής, αλλά και στα αραμαϊκά, που είναι η γλώσσα του Χριστού;
Η γλώσσα είναι μια μεγάλη παγίδα. Μοιάζει να «ελευθερώνει» την επικοινωνία μας, αλλά, σε ένα δεύτερο επίπεδο σκέψης, δεσμεύει τη νόησή μας γιατί ορίζει τις έννοιες, αποκωδικοποιώντας μόνο ένα μέρος της αλήθειας τους και όχι το όλον το οποίο πάντα θα βρίσκεται εκτός της γλωσσικής σημαντικής. Αυτό είναι κάτι που μπορεί κανείς να το βιώσει -και όχι απαραίτητα να το κατανοήσει- στους ύμνους . Η βυζαντινή υμνωδία μοιάζει σαν μια άλλη γλώσσα, ξεχωριστή που η δυναμική της δεν σχετίζεται με τις γλώσσες των ανθρώπων, γι’ αυτό και περνάει τις ψυχές μυστικά, είτε την ακούς στα ελληνικά, είτε στα κυριλλικά, είτε στα αραμαϊκά…
Όσο κι αν θα μπορούσε να ακουστεί παράξενο, προσπαθώ να μην έχω συναισθήματα ψάλλοντας, είτε στα ελληνικά, είτε σε οποιαδήποτε γλώσσα. Θεωρώ ότι το συναίσθημα στη μουσική και ειδικότερα στη βυζαντινή μουσική είναι τροχοπέδη. Η συνειδητή αποστασιοποίηση από το συναίσθημα -όχι δηλαδή ως ψυχικό συμπλεγματικό απότοκο- είναι το κλειδί. Το συναίσθημα που συνήθως σχετίζεται με τον παρεξηγημένο όρο της έκφρασης στη μουσική είναι, ως επί το πλείστον, ένας χώρος που λειτουργεί ως άλλοθι των αδυναμιών μας. Ενώ η μουσική και ειδικότερα η βυζαντινή, μας καλεί να ξεπεράσουμε τον εαυτό.
«Η βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική οδηγεί τους ανθρώπους στη φυσική τους κατάσταση, τη σχέση τους με το Θεό…», έχετε αναφέρει. Πόσο εφικτό είναι να διατηρεί κανείς σήμερα τη σύνδεση με το θρησκευτικό στοιχείο, όταν τριγύρω απλώνεται ο εκκωφαντικός θόρυβος από τις «σειρήνες της ύλης»;
Αυτό που μου περιγράφετε γλαφυρά είναι στην ουσία το πρόβλημα όχι μόνο των όντως θρησκευόμενων ανθρώπων αλλά κάθε ανθρώπου του πνεύματος, κάθε ανθρώπου που επιθυμεί να μην εξαντλεί τον χρόνο της ημέρας του σε «κενό αέρος». Η ύλη πάντα θα ορίζεται από τους νόμους της βαρύτητας και θα σε τραβά όσο μπορεί πιο κάτω. Όσο δίνεις βάση όμως στο πνεύμα, τότε τα βαρίδια και οι εξαρτήσεις θα αρχίσουν να μειώνονται. Ωραίο στα λόγια. Δύσκολο στην πράξη. Ωστόσο όχι ανέφικτο.
Έχετε χαρακτηριστεί ως πρωτοπόρος της γυναικείας ψαλτικής τέχνης στην Ελλάδα, με πρωταρχικό σκοπό την περαιτέρω καλλιέργεια και προώθησή της. Πώς σχεδιάζετε να το κατορθώσετε διαχρονικά;
Δεν σχεδιάζω, γενικώς. Δεν μπαίνω δηλαδή σε διαδικασία προγραμματισμού με κινήσεις που διαδέχονται η μία την άλλη, ώστε να φθάσω σε έναν ιδανικό προορισμό. Οι περισσότεροι προγραμματισμοί μου είναι πολύ βραχυπρόθεσμοι και νιώθω καθημερινά μεγάλη ευγνωμοσύνη γιατί δεν έχω κάτι που υπάρχει ανεκπλήρωτο στη ζωή μου, καθώς αποφεύγω να βάζω στόχους ως ιδανικούς προορισμούς και δεν κυνηγώ κάποια ιδιότητα ή κάποια θέση.
Επειδή ακριβώς την ψαλτική δεν την ακολουθώ ούτε την υπηρετώ ως επάγγελμα, οτιδήποτε έχει πραγματοποιηθεί στην πορεία μου σε σχέση με αυτήν ήταν και είναι εκτός του ελέγχου μου. Και είναι κάτι που επιθυμώ, ώστε να διατηρήσω την αυθεντικότητα και την αλήθεια σε αυτό που κάνω. Και επειδή ακριβώς δεν σχεδιάζω, μπορώ, θα έλεγα, να αφουγκράζομαι ίσως καθαρότερα και να αξιοποιώ τις συγκυρίες.
Σύντομα πρόκειται να κυκλοφορήσει το νέο σας προσωπικό άλμπουμ «Byzantine». Τι είναι αυτό που επιδιώκετε να μεταφέρετε μέσω αυτού, στους ακροατές από κάθε γωνιά της γης;
Πρόκειται για ένα άλμπουμ που αποτελεί θα έλεγα μια, έστω αργοπορημένη, εκπλήρωση ενός αιτήματος που λαμβάνω, εδώ και χρόνια, συχνά, από τον κόσμο και ειδικά το κοινό της musica sacra του εξωτερικού. Συχνά μου ζητούσαν αν υπάρχει δισκογραφία μου με βυζαντινούς ύμνους χωρίς ισοκράτημα, με μόνη τη σολιστική φωνή. Το ίδιο μου ζητούν κατά καιρούς στη συναυλίες, στα φεστιβάλ του εξωτερικού, όπως προσφάτως στο Φεστιβάλ της Ραβένα στην Ιταλία. Είναι κάτι το οποίο για κάποιον λόγο το αγαπούν πολύ, ειδικά έξω. Αλλά είναι βέβαια και αρκετά απαιτητικό.
Ίσως η μόνη φωνή, στην πιο απλή και απέριττη μορφή της, στην πιο γνήσια ίσως προσευχητική της κατάσταση, δίνει κάτι στις ψυχές μυστικά. Οπότε αυτό το άλμπουμ εκπληρώνει αυτό το αίτημα, που άλλωστε ταιριάζει πολύ και στη δική μου επιθυμία. Το αλμπουμ «Byzantine» κυκλοφορει απο την ολλανδική Challenge records σττην Ευρώπη και τη Naxos Records στην Αμερική. Διαδικτυακά κυκλοφορεί στις 29 Απριλίου, ενώ η διάθεσή του σε φυσικό cd, τόσο σε Ευρώπη όσο και σε Αμερική θα γίνει στις 11 Ιουνίου.
Την καλλιτεχνική επιμέλεια του άλμπουμ αυτού έχω την ιδιαίτερη τιμή να έχει αναλάβει ο Βασίλης Τσαμπρόπουλος, ένας άνθρωπος και ένας μουσικός για τον οποίο θα μπορούσα να πω πάρα πολλά, χωρίς να τα έχει ανάγκη, αλλά θα περιοριστώ στο, κατ’ εμέ, ουσιώδες. Ο Βασίλης Τσαμπρόπουλος ανήκει σε εκείνους τους λίγους ανθρώπους και τους απειροελάχιστους καλλιτέχνες που ήδη η παρουσία του, πριν ακόμα από τον υπέροχο λόγο του -εφάμιλλο της μουσικής του δεινότητας- είναι η ζωντανή απάντηση στην κενότητα, την κενοδοξία και όλα τα «κενά» εν γένει. Είτε όσα μας περιβάλλουν, είτε όσα καλλιεργούμε μόνοι μας.